Poradnik dla rodziców
Wskazówki i rady oraz propozycje ćwiczeń , zabaw i gier językowych zostały oparte na fachowej wiedzy pedagogicznej oraz własnym warsztacie nauczyciela – praktyka wychowania przedszkolnego. Moim celem jest zachęcić państwa – Rodziców naszych przedszkolaków do udziału w sukcesie dziecka, jakim będzie zdobycie kompetencji w zakresie potrzebnym do dalszej nauki czytania w klasie pierwszej.
Do czytania trzeba dzieci przygotować. Przygotowanie do czytania obejmuje przede wszystkim ćwiczenia usprawniające analizator wzrokowy i słuchowy. Jest to tzw. etap przedliterowy w nauce czytania. Etap ten decyduje o efektywności osiągnięć dziecka w okresie systematycznego zapoznawania się z kolejnymi literami. Jest on podbudową, na której opiera się dalsza nauka czytania.
Przedmiotem proponowanego Państwu opracowania jest aspekt działań okresu przygotowawczego w zakresie rozwijania słuchu fonematycznego i kształtowania umiejętności analizy i syntezy słuchowej.
W nauce czytania szczególne znaczenie ma słuch fonematyczny, zwany także fonemowym. Słuch fonematyczny to ten rodzaj słuchu, dzięki któremu dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach sylaby, w sylabach głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Musi też odróżniać poszczególne głoski dźwięczne od ich bezdźwięcznych odpowiedników, np. : pąk – bąk, dam – tam, (…).
U dzieci sześcioletnich, mimo ich dobrej sprawności intelektualnej obserwuje się dość często trudności z wydzielaniem głosek w usłyszanych wyrazach i łączeniu poszczególnych głosek w większe całości. Trudności z fonetyczną analizą nie świadczą o obecności wybiórczych zaburzeń. Są to trudności w analizowaniu materii językowej. Dzieciom takim nie wystarcza udział w zajęciach organizowanych dla wszystkich dzieci. Potrzebują one dodatkowego wsparcia i większej liczby ćwiczeń. Doskonałe efekty przynosi zaangażowanie w współpracy rodziców każdego dziecka. Słuch fonematyczny nie jest bowiem zdolnością wrodzoną, a wykształca się w dzieciństwie pod wpływem bodźców słuchowych.
Procesy syntezy i analizy dźwiękowej nieustannie obecne są w czytaniu i pisaniu. A jeśli dziecko nie umie ustalić składu głoskowego wyrazu, nie będzie umiało tego wyrazu zapisać. Ważne jest także, aby dziecko poprawnie artykułowało głoski. Sześciolatek powinien już poprawnie wypowiadać wszystkie głoski należące do systemu języka polskiego. Nie wolno zatem zaniedbać ćwiczeń wskazanych przez logopedę, jeśli dziecko uczęszcza na takie zajęcia. Ewentualne zaburzenia rozwoju mowy trzeba skorygować zanim dziecko rozpocznie naukę w szkole. Dzieci bowiem czytają i piszą tak, jak mówią.
Opanowaniu umiejętności czytania sprzyja też sprawność w wypowiadaniu własnych myśli, opowiadanie treści obrazka i dobry poziom słownego porozumiewania się z otoczeniem. Dlatego tak ważne jest dobre przygotowanie dzieci do szkoły i troska oto, by szczególnie pierwsze lata nauki były wolne od niepowodzeń i związanych z nimi przykrych przeżyć.
Ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny dzieci pięcio- i sześcioletnich mają charakter atrakcyjnej zabawy i występują najczęściej jako fragmenty zajęć zintegrowanych i zabaw w przedszkolu. Są również wykorzystywane w pracy indywidualnej z dzieckiem. Mogą urozmaicać też przebieg gier w domina i loteryjki obrazkowe, gry dydaktyczne i inne pod warunkiem, że nie dezorganizują ich przebiegu i nie rozpraszają uwagi dziecka.
Praca nauczyciela wychowawcy będzie szczególnie owocna, gdy sojusznikiem w pracy z dzieckiem staną się rodzice.
Do zajęć i zabaw związanych z ćwiczeniami słuchu fonematycznego wykorzystujemy różne obrazki i ilustracje. Bogaty zbiór obrazków w postaci zestawów kart obrazkowych i kart pracy jest możliwy do pobrania w Internecie. Ciekawymi propozycjami wydawniczymi będą układanki edukacyjne i gry edukacyjne. Mogą być świetnym uzupełnieniem i utrwaleniem treści przyswajanych przez dziecko w przedszkolu.
Drugim, nie mniej ważnym źródłem treści będzie mowa potoczna, ale czerpany z niej materiał językowy musi być poddany świadomej selekcji ze strony osoby dorosłej zgodnie z zasadą czystości fonetycznej „Jak się mówi, tak się pisze”. I tak do ćwiczeń słuchu fonematycznego i analizy słuchowej nie nadają się wyrazy zawierające upodobnienia (łódka wym. łutka), ściągnięcia (jabłko wym. japko), dyftongi (autobus wym. ałtobus) lub zanik dźwięczności na końcu wyrazu (sad wym. sat). Nie analizujemy również wyrazów, w których (i) pełni jedynie funkcję zmiękczającą (ziemia) oraz wyrazów, w których występują samogłoski nosowe (ą, ę) i spółgłoska (j).
Punktem wyjścia w działaniach edukacyjnych mających na celu wyrobienie gotowości do czytania jest wyodrębnienie z potoku mowy zdań, a w dalszej kolejności podział zdania na wyrazy. Dziecko powinno zrozumieć, że możemy tworzyć krótsze lub dłuższe zdania o różnych rzeczach, zjawiskach i ludziach. Krótkie zdania wydłużamy dodając następne wyrazy, np. Agatka zrywa kwiatki. Mała Agatka zrywa kwiatki. Mała Agatka zrywa kolorowe kwiatki. Dziecko określa liczbę wyrazów w kolejnych zdaniach. Liczbę tych wyrazów można zobrazować tradycyjnie, przez pocięcie podłużnego paska papieru na tyle kawałków, ile słychać w zdaniu wyrazów. Można ją też odzwierciedlić drobnymi elementami: guzikami, nakrętkami, kasztanami, itp. Pożądanym jest, aby początkowo unikać w budowanych zdaniach przyimków i spójników, gdyż ich obecność może utrudnić jednoznaczne określanie liczby wyrazów.
Ćwiczeniem utrwalającym może być tzw. pisanie na niby. Nauczyciel mówi zdania, dzieci zapisują je w postaci kresek. Dłuższy wyraz dłuższa kreska, krótszy wyraz krótsza kreska, np.: Na parkingu stoją dwa samochody.
Pisanie zdań na niby należy, w zależności od rodzaju zdania kończyć kropką, znakiem zapytania lub wykrzyknikiem.
Kiedy dziecko wyodrębnia już słuchowo zdania, wyrazy, przystępujemy do wyróżniania w wyrazach naturalnych cząstek wymawianych, którymi są sylaby. Bawimy się w dzielenie wyrazów na sylaby i ponowne ich łączenie w wyraz. Oto propozycje zabaw:
Tworzenie wyrazów z sylab:
– To – mek, Jo – la, Ma- rzen – ka; Jakie to imię?
– ry – ba, mu – cha, ży – ra – fa; Jakie to zwierzę?
– fo – tel, dy – wan, te – le – wi – zor; Jaki to przedmiot?
Kończenie wyrazów dwusylabowych w oparciu o obrazek:
mo … tyl, bu … ty, itp.
Układanie wyrazów zaczynających się podaną sylabą, np.:
– la: latarka, lato, latawiec
– ka: kawa, kareta, kapitan.
Określanie liczby sylab w wyrazach; można ją zobrazować liczbą narysowanych elementów. Pomocą przy przeliczaniu sylab może być poziome ułożenie dłoni pod brodą (tyle sylab, ile razy broda dotknie dłoni).
Segregowanie obrazków według wzrastającej liczby sylab (malejącej, jednakowej).
Odkrywanie wyrazów ukrytych w innych wyrazach, np.: las(ka), A(lina).
Postępując zgodnie z zasadą stopniowania trudności materiału słownego i ćwiczeń, do kolejnych etapów analizy słuchowej przechodzimy, gdy poprzednie są już opanowane. Teraz celem prowadzonych przez nas ćwiczeń jest kształtowanie umiejętności rozpoznawania, jakie głoski słychać na początku wyrazu, na końcu i w środku.
Narastanie stopnia trudności w wyszukiwaniu miejsca głoski w wyrazie wygląda następująco:
Wyodrębnianie pierwszej głoski w wyrazie (w nagłosie):
– wyrazy rozpoczynające się samogłoską,
– wyrazy rozpoczynające się spółgłoską, którą można swobodnie przedłużać (f, s, w, z, l, m, n, r); kiedy wypowiadamy je na wydechu (po nabraniu powietrza), nie słyszymy w nich zmian (ssss…, zzzz…),
– wyrazy zaczynające się spółgłoską, której nie można swobodnie przedłużać (b, c, d, g, k, p, t).
Pytamy: Co słyszysz na początku w słowie …
Zabawy z wykorzystaniem obrazków mogą przebiegać następująco:
– Masz obrazki przedstawiające mak, kurę, rybę, motyla, kozę, most, lisa wybierz obrazki przedstawiające to, czego nazwa zaczyna się głoską (m).
– Weź 5 obrazków: sowę, wronę, komara, srokę, motyla. Wybierz takie dwa, które przedstawiają to, czego nazwa zaczyna się tą samą głoską.
Wyodrębnianie ostatniej głoski w wyrazie (w wygłosie):
– wyrazy kończące się samogłoską,
– wyrazy kończące się spółgłoską, ale wykluczyć wyrazy zakończone na: b, g, d, w, z (ulegają ubezdźwięcznieniu).
Po szablonowych pytaniach: „Jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu?” urozmaicamy zabawy pytaniami:
„Powiedz wyraz, który zaczyna się na tę głoskę, jaką kończy się wyraz nagle„,
„Czy wyrazy okno, lustro, błoto kończą się tą samą głoską?,
„Mówię wyraz laska. Jaką głoską kończy się ten wyraz? Powiedz inny wyraz, który kończy się tą samą głoską”,
„Masz tu 5 obrazków (parasol, tort, kret, motyl, osa) odłóż te, które przedstawiają to, czego nazwa kończy się głoską (l). (utrudnienie: „… czego nazwa kończy się tą głoską, którą kończy się wyraz medal).
Poszukiwanie głoski w środku wyrazu (w śródgłosie) zaczniemy od samogłosek, zaś spośród spółgłosek wybieramy tylko te, które nie ulegają ubezdźwięcznieniu.
Pytamy: „Czy w wyrazie dom słyszysz głoskę o ?”
Pojęcia występujące dotychczas w ćwiczeniach (zdanie, wyraz, sylaba, głoska, samogłoska, spółgłoska) dziecko wyróżnia intuicyjnie poprzez zdobyte doświadczenie. Nigdy nie wymagamy definiowania tych pojęć.
Spółgłoski należy wypowiadać bardzo krótko, przedłużanie ich brzmienia często powoduje pojawienie się przygłosów w postaci y. Również ciche ich wypowiadanie sprzyja likwidowaniu y. Umiejętność tę trzeba ćwiczyć przez wielokrotne wymawianie. Jeśli spółgłoski są wypowiadane z przygłosami dziecko będzie miało kłopoty z ich syntezą i trudności w czytaniu.
Następnym etapem jest analiza i synteza słuchowa całych wyrazów. Ze względu na stopień trudności materiał językowy dzieli się na osiem klas. Dzielenie słów na głoski, liczenie głosek i budowę schematu wykonujemy w następującej kolejności:
I. jednosylabowe wyrazy 2- głoskowe typu ul,
II. jednosylabowe wyrazy 3- głoskowe typu las,
III. dwusylabowe wyrazy 4- głoskowe typu wo – da,
IV. dwusylabowe wyrazy 3- głoskowe typu o – sa,
V. jednosylabowe wyrazy 4- lub 5- głoskowe typu wilk, kret, sklep,
VI. dwusylabowe wyrazy 5- głoskowe typu bra – ma, pa – lec,
VII. dwusylabowe wyrazy 5- głoskowe typu lal – ka,
VIII. trzysylabowe wyrazy 6- głoskowe typu to – po – la.
Analizę wyrazu przeprowadza najpierw osoba dorosła. Pytamy:
– J- a- n, E- w- a, R- o- m- e- k. Jakie to imię?
– k- o- t, p- t- a- k, k- o- t- e- k, p- t- a- sz- e- k. Jakie to zwierzę?
– l- a- l- k- a, k- l- o- c- e- k. Jaka to zabawka?
Lub polecamy:
„Wskaż na obrazku tę rzecz, której nazwę wypowiem głoskami” o- s- a.
Dziecko może dokonywać analizy później, gdy potrafi wypowiadać pojedyncze głoski bez y . Dziecko wymawia wyraz, liczy w nim głoski, określa kolejność i układa przed sobą tyle samo prostokątów, ile słyszy głosek w podanym wyrazie. W ćwiczeniach prowadzonych w przedszkolu posługujemy się białymi kartonowymi prostokątami wielkości 1/8 kartki A 4.
Kiedy dziecko poprawnie liczy głoski i układa schematy, przechodzimy do ćwiczeń w rozróżnianiu głosek. Podstawą są samogłoski. Uchwycenie podobieństw słuchowych i wymawianiowych samogłosek stanowi punkt odniesienia do pozostałych głosek, czyli spółgłosek.
Szczególnie lubianym przez dzieci i łatwym sposobem identyfikacji głosek jest ten, że na każdej samogłosce można zaśpiewać melodię, bo trwa ona długo, spółgłoska trwa krótko i nie nadaje się do ułożenia z niej melodii.
Dzieci zaczynają budować obrazy wyrazów trochę dokładniejsze, oparte na umiejętności rozróżniania głosek. W układanych teraz modelach dźwiękowej struktury wyrazów białe prostokąty nazywane przez dzieci „cegiełkami” zastępują prostokąty kolorowe. Miejsce samogłosek w wyrazie dziecko określa prostokątem czerwonym, a pozostałych głosek – niebieskim.
Teraz już posiadane umiejętności zapewnią dziecku sukces i powodzenie w dalszej nauce czytania.
Systematycznemu zapoznawaniu dzieci z kolejnymi literami towarzyszą nadal dotychczasowe zabawy i ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę słuchową i wzrokową. Stosujemy je w coraz szerszym zakresie, wzrasta też stopień trudności. Równocześnie prowadzone są ćwiczenia w czytaniu w zakresie poznawanych liter.
Rodzice nadal powinni interesować się postępami dziecka i stwarzać mu sytuacje, w których może popisać się tym, co potrafi i chwalić za to, co już umie.
Dzieciom przygotowującym się do nauki czytania wydawnictwa edukacyjne proponują różne programy multimedialne. Jednym z nich jest multimedialny elementarz „Klik uczy czytać” Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych. Uwzględnia się w nim oba etapy: przedliterowy (dominuje dźwięk i głoska) i literowy(dominuje obraz i litera). Dodatkowo rejestruje postępy dziecka i przy kolejnym uruchomieniu programu automatycznie kontynuuje naukę. Dziecko może samodzielnie obsłużyć program, gdyż towarzyszy mu cierpliwy lektor, który powtarza kilkakrotnie polecenia i daje do zrozumienia, że zadanie zostało wykonane prawidłowo. Każdą zabawę można powtórzyć tyle razy, ile dziecko zechce. Wydawnictwo Nowa Era ma w ofercie program „Śmiało do szkoły”. A aplikacja do nauki czytania Pszczółka również będzie pomocnym i uzupełniającym narzędziem w całym procesie nauki czytania.
Rodzicom, którzy zainteresowani są tym, jak dzieci uczą się w przedszkolu czytania polecam następujące publikacje książkowe:
1. I. Dudzińska: Dziecko sześcioletnie uczy się czytać, WSiP
2. K. Kamińska: Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP
3. M. Mystkowska: Uczymy się czytać w przedszkolu, WSiP
Postarajmy się, aby nauka czytania była odbierana przez dziecko jako gra lub zabawa. Rozbudzajmy zainteresowania nowymi tekstami. Formułujmy polecenia tak, aby dziecko czytając tekst dwa, trzy razy nie odczuło, że jedyne, co w tym czasie robi, to ćwiczy technikę. Takie postępowanie sprawi, że prawdopodobieństwo sukcesu na pewno wzrośnie, czego sobie i Państwu życzę.
Opracowała: Elżbieta Szurlej